Дархан хан уулын тахилга боллоо

Хэнтий аймгийн Дархан сумын уугуул Монгол Улсын Алдарт уяач У.Буяндэлгэрийн санаачлагаар жил бүрийн хавар уламжлал болгон зохион байгуулагддаг Хэнтий аймгийн Дархан сумын нутаг “Дархан хан” уулын  энэ жилийн тахилга зуны тэргүүн сарын шинийн арваны билэгт сайн өдөр буюу 2012 оны 05 сарын 31-ний өдөр  болж Дархан хан уулынхаа тахилгат ноён оргилд ном хурж, мэргэн хошуу ухаагийнхаа өндөр ногоон довцог дээр хурдан хурц хүлгүүд тоосоо өргөлөө. Хурдан морины уралдаанд их нас, шүдлэн насны морьд уралдсан. 

Их нас 49 хурдан хүлэг тоосоо өргөснөөс

1.    Говьсүмбэрийн уяач Э.Уранзаяагийн хул

2.    Дархан сумын уяач Г.Батхишигийн хүрэн

3.    Бор-Өндөр сумын уяач Баатарсүхийн бор

4.    Баянмөнх сумын уяач С.Хадбаатарын хээр

5.    Дархан сумын Аймгийн Алдарт Уяач И.Шархүүгийн хул

Шүдлэн 43 хурдан хүлэг тоосоо өргөснөөс

1.    Говьсүмбэрийн уяач Мөнхбатын зээрд

2.    Говьсүмбэрийн уяач Түвшинбатын бор

3.    Баянмөнх сумын уяач Мягмаржавын хээр халзан

4.    Дархан сумын уяач Б.Мөнх-Оргилын цавьдар халзан

5.    Говьсүмбэрийн уяач Мөнхбатын зэгэл халзан

Дарханчууд энэ өдөр Дархан хан уулаа төрийн тусгай хамгаалалттай болсон албан ёсны бичиг баримтаа Хан Хэнтийн Дархан-Оргил нутгийн зөвлөлөөр дамжуулан хүлээн авч Дархан хан уулаа дархан цаазтай нутаг болгожээ. Дархан хан уулын тахилгын наадмыг Хан Хэнтийн Дархан-Оргил нутгийн зөвлөл, Дархан-Ажнай уяачдын холбоо хамтран ийнхүү амжилттай зохион байгууллаа.

“Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” Íóòãèéí çºâëºë

Õýíòèé àéìãèéí Äàðõàí ñóìûí íóòãèéí çºâëºë íü àíõ 2003 îíä áàéãóóëàãäàæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí áèëýý.

Äàðõàí ñóìûí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð Дархан сумын нутгийн зөвлөлийг шинэчлэн áàéãóóëàх àæëûí õýñýã томилож 2011 îíû 12 äóãààð ñàðûí 3-íä Óëààíáààòàð õîòíîî Íóòãèéí çºâëºëèéã øèíý÷ëýí áàéãóóëàõ íóòãèéí èðãýäèéí íèéòèéí õóðàë хийж “Хан Хэнтийн Дархан Оргил” нутгийн зөвлөлийг шинэчлэн байгуулсан.

Óäèðäàõ çºâëºë íü ºíººäðèéí áàéäëààð 21 ãèø¿¿íòýé áºãººä áàãø 8, ýäèéí çàñàã÷ 3, õóóëü÷ óëñ òºð ñóäëàà÷ 3, èíæåíåð 5, ýì÷ 1, àãíóóð ç¿é÷ ìýðãýæèëòýé 1 хүн áàéíà. Óäèðäàõ çºâëºë íü “Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” Íóòãèéí çºâëºëèéí даргаар  Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò õîëáîî÷èí Ñàíæààãèéí Ãàíáààòàð, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãаар Төмөрпүрэвийн Буянбат, Билгээгийн Түмэнжаргалын нар ажиллаж байна.

Íóòãèéí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîöîæ áóé àëèâàà ãèø¿¿í Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõ áîëîìæòîé.

“Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” íóòãèéí çºâëºë íü íèéñëýë õîòîä îðøèí ñóóæ áóé Äàðõàí ñóìûí èðãýäèéí á¿ðòãýë ñóäàëãààã øèíý÷ëýí ãàðãàæ òýäíèé òºðºëõè íóòàã îðíîî õºãæ¿¿ëýõ ÷èí õ¿ñýë ýðìýëçëýë, ñîíèðõîëûã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íýãòãýæ òîäîðõîé áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý Äàðõàí ñóìûí öààøäûí õºãæèë äýâøèëä áîëîí óóãóóë, õàðüÿàò èðãýäèéí àæ àìüäðàëä òóñòàé òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áîäèò äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

Íóòãèéí çºâëºë íü ººðèéí áîäëîãî çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé àëèâàà àñóóäëààð íóòãèéí çîí îëîíòîéãîî íýýëòòýé áàéæ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿í÷ëýí òóñ ñóìàíä ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ áа бèäíèé òºðºëõ íóòàã Äàðõàí ñóì ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàíû 90 æèëèéí îé 2013 îíä òîõèîæ, îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí “Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” íóòãèéí çºâëºëººñ òîäîðõîé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí àæèëëàõààð òºëºâëºæ áàéíà.

“Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” ÒÁÁ-ûí Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä

ä/ä	Óðàã, îâîã íýð	Àæèë, албан тушаал
1	Ìýðãýä Ñàíæààãèéí Ãàíáààòàð	Èíêîìíýò ÕÕÊ-èéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í
2	Áîðæèãîí Òºìºðï¿ðýâèéí Áóÿíáàò	ÀÌÕÝÃ-ò ìýðãýæèëòýí
3	ªíäºð Áèëãýýãèéí Ò¿ìýíæàðãàë	Øàâü öîãöîëáîð áàãø
4	Áîðæèãîí-Áàÿð Äîðëèãèéí Ãàíáîëä	Æèêîì ïðåññ ÕÕÊ çàõèðàë
5	Áîðæèãîí Øàãäàðæàâûí Áÿìáàöîãò	̯ÎÍÐÒ-ä àëáàíû äàðãà
6	Ìàíäàë Àëòàíãýðýëèéí ̺íõáàò	23-ð ñóðãóóëüä Á/Ò-ûí áàãø
7	Áîðæèãîí Ò¿âäýííÿìûí Æàðãàëñàéõàí	ÃѯÒ-ä õ¿íñíèé ìåíåæåð
8	Ò¿ìýä Øàðàâäîðæèéí Áÿìáàòîãòîõ	ÌÑóìîÁÕ-íû ìåíåæåð
9	Õºø¿¿ð Ãàëñàíäàìáûí Íàìñðàé	Àñåïòõîëë ÕÕÊ çàõèðàë
10	Áîðæèãîí Öýãìýäèéí ̺íõñàðóóë	õóâèàðàà
11	Áîðæèãîí Ñýäýäèéí Îòãîíæàðãàë	Èðýýä¿é öîãöîëáîðò áàãø
12	Áîðæèãîí Îíîí ìºð Óëàìáàÿðûí Áóÿíäýëãýð	Ìîíãîë Ñàôàðè ÕÕÊ çàõèðàë
13	Ìàíäàë Õàëòìààãèéí Ýíýáèø	ÓÈÕ-ûí ÒÃ-ò øèíæýý÷
14	Áîðæèãîí Æàðãàëñàéõàíû Õýðëýí÷èìýã	Õàñ áàíê 73-ûí ÒÒ-çàõèðàë
15	Ìîðüòîí ªâãºíèé Àëäàðìàà	ÕÓÄ-èéí 72-ð öýöýðëýã ýðõëýã÷
16	Ìàíäàë Ëõàãâàäîðæèéí Áàòáîëä	ÕÁ-íû Õàéëààñò ÒÒ Õ-ûí çºâëºõ
17	Áîðæèãîí Ëóâñàíãèéí Áàò-Ýðäýíý	Óëààíáààòàð èõ ñóðãóóëü àëáàíû äàðãà
18	Áîðæèãîí Æèãæèäñ¿ðýíãèéí Áàòõ¿¿	̪Õ-íû ãèø¿¿í ªì㺺ëºã÷
19	Áîðæèãîí Ãýíäýíãèéí Îäîíãýðýë	Õóâèàðàà
20	Áîðæèãîí Íàñàíäýëãýðèéí Áàòáîëä	Èõ Äàðõàí Ìàíëàé ÕÕÊ çàõèðàë
21	Áîðæèãîí Ëóâñàíöýðýíãèéí Ýíõòóÿà	ÍÌÕ-í ãàçàðò óëñûí àõëàõ áàéöààã÷
22	Íîì÷ Ñýäýäèéí Áàÿðáàÿñãàëàí	Í¿¿äýë÷èí ãðóïïýä àëáàíû äàðãà

Äàðõàí ñóìûí “Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” Íóòãèéí çºâëºëèéã øèíý÷ëýí áàéãóóëàõ àíõíû õóðëûí òºëººëºã÷èä. 2011-12-03

“Õàí Õýíòèéí Äàðõàí Îðãèë” НҮТББ-н

удирдах зөвлөлтэй хîëáîî áàðèõ óòàñ:

Ñ.Ãàíáààòàð 95958535, 98118535

Ò.Áóÿíáàò 99071373, 91910486

Á.Ò¿ìýíæàðãàë 91194395, 91212231

Õ.Ýíýáèø 99269310, 98206869

ªíäºðõààí õîò äàõü Äàðõàí ñóìûí íóòãèéí çºâëºë

Д/д	Нэр	Ажил албан тушаал
1	Ëóâñàíøàðàâûí Ãàíáîëä	ÌѯÒ-èéí çàõèðàë
2	Ðýãçýíãèéí Ýðäýíýáèëýã	Íýãäñýí ýìíýëãèéí èõ ýì÷, Äîêòîð,  ïðîôåññîð
3	Äàâàà-Î÷èðûí ̺íõáàò	Íýãäñýí ýìíýëãèéí Ìýñ çàñëûí èõ ýì÷
4	Ýðäýíýáàòûí Õ¿äýðáàò	ÕÀÀÍ áàíêíû Õýíòèé ñàëáàðûí òîîöîîíû òºâ õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí
5	Äàøçýâýãèéí Áàòõ¿¿	Öàãäààãèéí õîøóó÷ Õýâ æóðìûí òàñãèéí äàðãà
6	Ãàðàâñ¿ðýíãèéí Äóëàìñ¿ðýí	Õàäãàëàìæ áàíêíû àõëàõ òåëëåð
7	Èøäîîãèéí Áààòàð	ÀÇÄÒÃ-ûí õàðóóë
8	Äîíäîãèéí Áÿìáààõ¿¿	ÕÕÝ, æîëîî÷
9	Ãîìáûí Ãàíòºìºð	ÕÕÝ, áàãø
10	È÷èíõîðëîîãèéí Æàí÷èâ	ªíäºð íàñòàí áàãø
11	Æàìáûí Öàãààí	ªíäºð íàñòàí
12	Îñãîíû Äàøäîëãîð

 

Áàãàíóóð õîò äàõü Äàðõàí ñóìûí íóòãèéí çºâëºë

 Íóòãèéí çºâëºëèéí äàðãà

Öýíäæàâûí ̺íõ-Î÷èð ÕÕÝ

Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Áàòáèëýãèéí Äàðõàíñ¿ðýí Áàãàíóóðûí óóðõàéí æîëîî÷

Ãèø¿¿ä:

Íàìñðàéí Äîëæèíñ¿ðýí Àõìàäûí ÷óóëãûí æ¿æèã÷èí

Èøèéí Îä Õ¿íèé èõ ýì÷

Æàìúÿíãèéí Áóÿíäýëãýð Áàãø

Öýðýíäîðæèéí Ýðäýíýáààòàð ÁÍǪÁÖØÑ -íû æîëîî÷

Øèðìààãèéí Áàòñ¿õ Óóðõàé÷èí

Øàãäàðûí Ìàíàë Æîëîî÷

Äàìáèéí Áàçàðñ¿ðýí Áàãø

Äîíîéí Áàçàðñ¿ðýí Áàãø

Ãîí÷èãèéí Ñàìäàí Æîëîî÷ 

Тахилгат ноён оргил

Дархан хан уулын тахилгат ноён оргил

Дотуур хатан ээжийн рашаан болсон ус

Байгалийн үзэсгэлэн хосолсон бидний хайртай өлгий

Бараа нь холоос харагдах сүрлэг  өндөр хангай

Асга хадтай жалгаар нь аргаль угалз хүрэнтсэн

Ар өврийн нугаар нь адуу мал бэлчээрлэсэн

Халиун халтар буга нь намартаа нэг урамдсан

Хамгаас үнэт эрдэнэс хөрсөн дор нь нуугдсан

Будан татсан оройд нь үүл манан хөшилдсөн

Буман жилийн тэртээгээс нэр нь мөнх үлдсэн

Алтан номын хуудсанд найраг болон бичэгдсэн

Аялгуут хөгжмийн чавхдасанд эгшиг болон уянгалсан

Эх орны нэгээхэн хэсэг эзэн бидний өлгий

Эх нутгийн ноён оргил ээлтэй сүрлэг хангай

Эцэг өвгөдийн үеэс уламжлал болгон тахьсан

Эрт урьдын домогтой  эрдэнэт баян хангай

Уран  дарханыхаа дөшийг үе дамжин хадгалсан

Уудам цэлгэр талдаа униар татан сүндэрлэсэн

Уул уулсын дундаас сэтгэл мөнхрөн хоногших

Унаган бидний өлгий учиртай ноён оргил 

2006:06:18

Н.Жамсранжав 

Хэнтий аймгийн Дархан сумын хилийн цэс

   

Зараа булан, Хэрлэн голын урд эргээр уруудаж, Дээд хадан хушуу (1184.4), 1191.1 тоот, Хүнт нуурын баруун хойт эрэг дэх (1136.6), Ар шанд худаг, Хуцын хэц (1307.7), Нарийн нуурын урд үзүүр, Босгын нуурын зүүн үзүүр, Талын худаг, Эрэгнэг худаг, 1298.0 тоот, Балцангийн хар өндөр, Цагаан өндөрийн овоо (1389.7), Хаяа худаг, Зүрх овоо (1368.9), Дэрсэн усны худаг, Дунд мандал овоо, Нөмрөг, Баруун мандал овоо (1228.3),  Үнэгтэйн гашууны булаг, Үнэгтэйн худаг, 1231.1, 1313.5, 1271.4, 1302.4, 1340.8, 1377.2, 1506.7, 1617.7, 1292.6,  Холбоо (1529.1), Идэр майхан (1500.2), Дэвтээрийн овоон шанд (1597.0), Хараат (1411.7), Цайдам нуурын хойт үзүүр, Яргайн өндөр (1545.3), Дэндгэр шарга, 1353.7 тоот, Хөтөл, Зүүн овоот (1306.0), Замын шанд, Хөл нуурын зүүн булан, Цагаан толгой, Сүмт овоо, 1261.7, 1245.7 тоотууд, Зараа булан.

Тусгай хамгаалалттай газар нутаг

  

      Сумын хэмжээнд тусгай хамгаалалттай газар нутаг 10 байна. Үүнд: 1.Аймгийн Тусгай хамгаалалттай газар нутаг: 1-р багийн нутагт буй Дархан уулын 28600 га газрыг 2005 онд 2.Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг: 2005 онд: 1-р багийн нутаг Хэрлэн голын ай савын 13800 га газрыг, 2-р багийн нутаг Ноён, Баяны үргэлжилсэн уулсын 22500 га газрыг, 3-р багийн нутаг Эрэгнэг уулын 9000 га газрыг. 2006 онд: 1-р багийн нутаг Бүрд нуурын 1000 га газрыг, 2-р багийн нутаг Бөөрийн булаг рашааны 1000 га газрыг, 2-р багийн нутаг Талын Хөшөөтийн Түрэгийн үеийн чулуун хөшөөний 1 га газрыг, 3-р багийн нутаг Ар Бургач, Чандмань элсний сав орчмын 15000 га газрыг, 2007 онд: 1-р багийн нутаг Аман хужирын нуурын 2500 га газрыг, 1-р багийн нутаг Доргонт уул, Цайдам нуурын сав орчмын 10000 га газрыг тус тус тусгай хамгаалалтанд авсан байна. Эдгээр Тусгай Хамгаалалттай Газар Нутгийн нийт хэмжээ 103400 га байгаа нь сумын нутаг дэвсгэрийн 23,2%-ийг эзэлж байна. Дээрхи Тусгай хамгаалалтанд авсан газруудаас Дархан уул, Хэрлэн голын сав газар нь байгалийн иж бүрдэл болсон унаган төрхөө алдаагүй, байгаль ландшафтын гайхамшигт хослолыг бүрдүүлж, биологийн төрөл зүйл болоод экологийн тэнцвэрт байдлаа хадгалсан онцгой нөлөө бүхий газар нутаг юм. Эх болсон газар орноо хойч үедээ өвлүүлэн үлдээхэд чухал хүчин зүйлийн нэг нь орон нутагт буй ач холбогдол бүхий газар нутгийг Тусгай Хамгаалалтанд авах явдал юм.

Ан амьтан

       Дархан сум нь амьтны аймгийн төрлөөр баян нутаг билээ. Агнуурын ан амьтан. Чоно, үнэг, хярс, бор туулай, дорго, хүрнэ, мануул, цагаан зээр, тарвага зэрэг ан амьтан элáэг тааралдах ба сүүлийн жилүүдэд байгалийн хувьсан өөрчлөлт, хүний буруутай үйл ажиллагааны улмаас тарвага, цагаан зээр зэрэг агнуурын ан амьтад эрс ховордсон байна. Ховор ан амьтан: Дархан ууланд 1980-аад оны эхээр буга согоо, аргаль угалз нутагшиж ирсэн ба ховор ан амьтны төрөлд орох гозоорой зурам нь мөн ууланд элбэг тааралдана. Аргаль угалз нь сүүлийн арваад жилд Дархан уулаас Эрэгнэг уул, Ноён Баян уул, Адагийн уулнуудад тархан нутагшиж тоо толгой нь өсөж байна. Одоогийн байдлаар буга 20 гаруй болж, аргаль хонины тоо толгой 200-д хүрчээ. Жигүүртэн шувуу: Махчин шувууд: Энэ төрлийн шувуудаас Дархан сумын нутаг дэвсгэрт бүх төрлийн бүргэд, шилийн сар, идлэг шонхор, начин шонхор, зээрд шонхор, тас, элээ, шар шувуу зэрэг шувуудаас гадна ховор шувуу болох ёл нь Дархан ууланд үзэгдэх болсон байна. Усны шувууд: Тал хөндийгөөр Монгол Улсын улаан номонд орсон нэн ховор Гангар хун, Хар тогоруу, Цэн тогоруу болон овогт тогоруунууд тааралдах ба Хэрлэн гол, нуур тойрмын хөвөө орчимд галуу, нугас, ангир, хун овогт тогоруу зэрэг усны шувууд элбэг байна. Бусад элбэг шувууд: Хөхвөр тагтаа, соотон гуйвалга, хотны бүгээхэй, хэрээ, бөвөөлжин өвөөлж, болжморууд, монгол божрог, улаавар бужмар, ногтруу, тольт дунхай зэрэг шувуудаас гадна агнуурын шувуудаас дагуурын ятуу, цагаан ятуу, тоодог шувууд тааралдана.